درس شماره: ۳
عنوان: خلافت الهی
"وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ"
سوره بقره،آیه ۳۰
هنگامی که پروردگار تو به فرشتگان گفت "من روی زمین جانشین و حاکمی قرار خواهم داد؛ فرشتگان گفتند" آیا کسی را در زمین قرار می دهی که فساد و خونریزی می کند؟ ما تسبیح و حمد تو را به جا می آوریم و تو را تقدیس می کنیم پروردگار فرمود "من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید".
مقدمه
در آیه قبل آمده است که خداوند، همه موهبت های زمین را برای انسان آفریده است. (بقره، آیه ۲۹). این آیه، پیرامون خبردادن خداوند به فرشتگان درباره خلافت و سرپرستیِ انسان در زمین گفت و گوی آنها با خداوند است. موضوع خلافت الهی در زمین، تنها در همین آیه مطرح شده است.
واژه ها
ربّ: مدبّر و مالک
خلیفه: جانشین
الدماء: خونها؛ جمع کلمه دمی یا دمو
نقدس: پاک می شماریم. (فعل مضارع از ماده قدس باب تفعیل)
نکات تفسیری(در قالب چند پرسش)
۱- آیا همه انسانها خلیفه خدا هستند؟
گرچه همه انسانها، استعداد خلیفه شدن را دارند اما همه خلیفه خدا نیستند؛ چون برخی از آنان با رفتار خود به اندازه ای سقوط می کنند که از حیوان هم پست تر می شوند؛ چنان که قرآن می فرماید: "اولئک کالانعام بل هم اضل". تفسیر نور، جلد ۱، ص۸۷، اعراف ۱۷۹.
۲- خدایی که همیشه حاضر ناظر و قیوم است، به جانشین و خلیفه چه نیازی دارد؟
اولا، جانشینی انسان در زمین، به سبب نیاز و عجز خداوند نیست؛ بلکه این مقام ، به سبب کرامت و فضیلت رتبه انسان است.
ثانیا، نظام آفرینش، نظام اسباب است، یعنی خداوند به طور مستقیم بر انجام هر کاری توانا است؛ ولی برای اجرای امور واسطه هایی قرار داده است برای مثال:
الف. با اینکه مدبر اصلی خداوند است "استوی علی العرش یدبر" یونس آیه ۳ ؛فرشتگان را سبب تدبیر امور قرار داده است "فالمدبرات امرا" نازعات آیه ۵؛
ب. شفا به دست خداوند است "فهو یشفین" شعراء آیه ۸۰؛ اما آن را در عسل قرار داده است "فیه شفاء" نحل آیه ۶۹.
ج. با اینکه علم غیب مخصوص خداوند است "انما غیب لله" ؛ ولی بخشی از آن برای بعضی از بندگان صالحش ظاهر می می کند "عالم الغیب فلا یظهر علی غیب احد الا من ارتضی من رسول..." جن آیه ۲۶و ۲۷.
خلفای خداوند بر روی زمین اسبابی هستند که وظایفی مشخص و معین را از جانب خداوند بر عهده دارند.
۳- فرشتگان از کجا می دانستند انسان در روی زمین، فساد و خونریزی می کند؟
مفسران سه پاسخ داده اند که با هم منافات ندارد:
الف. توسط اخبار الهی؛
ب. از طریق مشاهده انسانهای قبل از حضرت آدم.
ج. به سبب پیش بینی صحیحی که از انسان خاکی و مادی و تزاحم های طبیعی او داشتند و علمی که در این رابطه خداوند به آنها داده بود.
📢پیام ها
۱. انتخاب خلیفه و جانشین و حاکم الهی، به دست خداوند است "انی جاعل".
۲. انسان می تواند آنقدر اوج بگیرد که اشرف مخلوقات و لایق مقام "خلیفه الهی" باشد "انی جاعل فی الارض خلیفه".
۳. به سبب انحراف یا فساد گروهی، نباید از امکان رشد دیگران جلوگیری کرد؛ زیرا خداوند با آنکه می دانست گروهی از انسانها فساد می کنند، اما نعمت آفرینش را از هم سلب نکرد. تفسیر نور جلد ۱، ص ۸۹.
۴. مطیع و تسلیم بودن با سوال برای رفع ابهام منافاتی ندارد؛ چرا که ملائکه با آنکه مطیع محض خداوند بودند سوال کردند البته فرشتگان، از چیزی پرسیدند که به آن جاهل بودند. نه اینکه در کار خدای تعالی اعتراض و چون و چرا کنند "اتجعل...".
۵. به دیگران، اجازه دهیم سوال کنند، زیرا خداوند نیز به فرشتگان اذن داده تا سوال کنند؛ وگرنه ملائکه، بدون اجازه حرف نمی زنند (قالوا اتجعل فیها...).
🗄منبع: تفسیر همراه
واژه ها