إِذَاازْدَحَمَ آلْجَوَابُ خَفِیَ الصَّوَابُ.
امام علیه السلام فرمود : هنگامى که جواب‌ها زیاد (و دَرهم) شود حق مخفى مى‌گردد.
شرح و تفسیر
از دَرهم شدن جواب‌ها بپرهیزید امام علیه السلام در این کلام حکیمانه به نکته مهمى در مسائل مربوط به پرسش‌ها وجواب‌ها اشاره کرده، مى‌فرماید: «هنگامى که جواب‌ها زیاد (و دَرهم) شوند حق مخفى مى‌گردد»؛ (إِذَا ازْدَحَمَ آلْجَوَابُ خَفِیَ الصَّوَابُ). بسیار دیده‌ایم که سؤالى در مجلسى مطرح مى‌شود و هرکس هرچیزى که به ذهنش آمد به عنوان جواب ذکر مى‌کند و حتى احتمالات ضعیف و پاسخ‌هاى بى پایه نیز عنوان مى‌شود، در چنین مجلس و چنان شرایطى روشن است که حق براى بسیارى مخفى مى‌ماند، زیرا جدا کردن پاسخ حقیقى از آن همه احتمالات گوناگون کار آسانى نیست. این سخن درسى براى محققان هم هست که اصرار نداشته باشند مثلاً در تفسیر یک آیه یا یک حدیث یا پاسخ یک شبهه، احتمالات زیاد و جواب‌هاى متعددى ذکر کنند. چه بهتر که فشرده‌تر و سنجیده‌تر سخن گویند. به خصوص این که بسیار دیده‌ایم هنگامى که جواب‌هاى یک مسئله متعدد مى‌شود و یکى از آن‌ها آسیب‌پذیر است، مخالفان، همان یکى را مورد نقد قرار داده و بعد مى گویند: مشت، نمونه خروار است و پاسخ‌هاى متین را نیز از این طریق زیر سؤال مى‌برند. ابن ابى‌الحدید در شرح این گفتار حکیمانه مى‌گوید: این مانند آن است که انسانى در بعضى از مسائل نظرى اشکالى ذکر کند آن هم در حضور جماعتى از اهل نظر، سپس آن‌ها در گفتن پاسخ بر یکدیگر پیشى گیرند و هرکدام بخواهند بر دیگرى غلبه کنند و هرکس هرچه به نظرش آمد ذکر کند. شک نیست که در این صورت حق مخفى مى‌شود و این سخن درواقع به بحث کنندگان درباره مسائل مختلف توصیه مى‌کند که انصاف را در بحث خود با دوستان رعایت کنند و قصد مراء و قهر و غلبه بر دیگرى نداشته باشند. (که در چنین شرایطى حق مخفى مى‌گردد). علامه مجلسى؛ در شرح این گفتار مى‌گوید: شاید در این دستور حکیمانه توصیه‌اى به سؤال کنندگان نیز باشد که یک مسئله را از افراد زیادى پرسش نکنند، زیرا جواب‌هاى متعدد سبب مى‌شود آن‌ها در تشخیص حق، گرفتار شک و تردید شوند. البته تمام این تفسیرها قابل جمع است. درواقع ازدحام در جواب، شاخه‌اى از شاخه‌هاى افراط‌گرى است که در همه چیز مذموم است. نکته آداب پاسخ‌گفتن امام علیه السلام در این کلام حکیمانه به یکى از آداب مهم پاسخگویى اشاره فرموده ودر کلمات دیگرى به آداب دیگرى پرداخته است؛ از جمله پاسخگویى سریع را مذموم شمرده مى‌فرماید: «مَنْ أسْرَعَ فِی الْجَوابِ لَمْ یُدْرِکِ الصَّوابَ؛ کسى که در پاسخگویى شتاب کند به پاسخ صحیح نخواهد رسید». نیز از حدّت و شدّت برحذر داشته مى‌فرماید: «دَعِ الْحِدَّةَ وَتَفَکَّرْ فِی الْحُجَّةِ وَتَحَفَّظْ مِنَ الْخَطَلِ تَأْمَنُ الزَّلَلَ؛ تندى را رها کن و در دلیل بیندیش و از یاوه گفتن برحذر باش تا از لغزش‌ها در امان باشى». نیز به بعضى از سؤالات بى‌جا اشاره کرده مى‌فرماید: «رُبَّ کَلامٍ جَوابُهُ السُّکُوتُ؛ چه بسا سخنى که جوابش سکوت است». همچنین توصیه مى‌کند که هنگام عاجز ماندن از جواب نباید سکوت را فراموش کرد، مى‌فرماید: «إذا غُلبتَ عَلَى الْکَلامِ فَإیّاکَ أنْ تَغْلِبَ عَلَى السُّکُوتِ؛ هرگاه در سخن گفتن مغلوب شدى مبادا در سکوت کردن مغلوب گردى». امام صادق علیه السلام نیز توصیه مى‌کند که انسان نباید هر سؤالى را که از او کردند پاسخ گوید که این کار عاقلان نیست، مى‌فرماید: «إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِی کُلِّ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ فَهُوَ الْمَجْنُونُ». آخرین نکته این که در حکمت ۸۵ از نهج‌البلاغه این گفتار حکیمانه نیز گذشت: «مَنْ تَرَکَ قَوْلَ لا أدْرى أُصیبَتْ مَقاتِلُهُ؛ کسى که جمله نمى‌دانم را ترک کند (گاه) خود را به کشتن داده است».
منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
