وَقِیلَ لَهُ علیه السلام: لَوْ سُدَّ عَلَى رَجُلٍ بَابُ بَیْتِهِ وَتُرِکَ فِیهِ مِنْ أَیْنَ کَانَ یَأْتِیهِ رِزْقُهُ؟ مِنْ حَیْثُ یَأْتِیهِ أَجَلُهُ.
از امام علیه السلام پرسیدند: اگر درِ خانه کسى را به روى او ببندند و در همان جا محبوس گردد از کجا روزى اش مى رسد؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمود : از همان جا که اجل به سراغ او مى آید!
شرح و تفسیر
کسى که عمرش باقى است روزىاش مىرسد امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه در برابر سوال پیچیدهاى جواب پیچیدهاى بیان فرموده است. «از امام علیه السلام پرسیدند: اگر درِ خانه کسى را به روى او ببندند و در همان جا محبوس گردد از کجا روزى اش مى رسد؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمود: از همان جا که اجل به سراغ او مى آید»؛ (وَ قِیلَ لَهُ علیه السلام لَوْ سُدَّ عَلَى رَجُلٍ بَابُ بَیْتِهِ وَتُرِکَ فِیهِ مِنْ أَیْنَ کَانَ یَأْتِیهِ رِزْقُهُ مِنْ حَیْثُ یَأْتِیهِ أَجَلُهُ). در اینجا سوالى است که ابن ابى الحدید آن را در آغاز تفسیرى که بر این گفتار شریف دارد ذکر کرده است و آن اینکه بسیار دیده شده افرادى را در زندان یا خانه یا غارى محبوس کرده اند و از گرسنگى مرده اند، بنابراین چگونه پاسخ امام علیه السلام در اینجا قابل قبول است؟ به تعبیر دیگر، مرگ، فناست و فنا براثر اسبابش که از جمله آن عدم تغذیه است حاصل مى شود، بنابراین نمى توان آن را با حیات که سببش رزق و روزى است قیاس کرد. در پاسخ این مطلب همه شارحان و از جمله ابن ابى الحدید تقریبا راه واحدى را برگزیده اند و آن اینکه این سخن مربوط به جایى است که اراده و مشیت الهیه تعلق گرفته باشد کسى زنده بماند و در این حال خداوند از طرق ممکن اسباب ادامه حیات او را فراهم مى کند؛ مثلاً خدا مى خواست اصحاب کهف سیصد و نه سال در خواب باشند و زنده بمانند و قطعا در این مدّت نیاز به تغذیه داشته اند؛ ولى امدادهاى الهى به نحوى آنها را تغذیه مى کرد و زنده نگاه مىداشت. یا اینکه خدا مىخواست یونس علیه السلام در شکم ماهى چهل روز (بنابر قولى) زنده بماند، ازاینرو اسباب آن را براى او فراهم ساخت. در داستان مریم سلام الله علیها مى خوانیم که خدا از درخت خشکیده نخل، خرما براى او تهیه کرد و نیز در کنار محرابش غذاهاى بهشتى یا میوه هایى که در آن فصل وجود نداشت فراهم مى شد. بر این پایه، اگر مشیت الهیه بر حیات کسى تعلق گیرد اسباب حیات او را حتى در اتاق دربسته یا در زندان و غارى که کسى در آن راه نمى یابد فراهم مىسازد و همانگونه که فرشته مرگ مى تواند از این موانع عبور کند فرشته اى که اسباب حیات را فراهم سازد نیز مى تواند از آن عبور نماید. بسیار دیده ایم یا شنیده ایم که در زلزله هاى خطرناک افرادى را بعد از یک هفته یا بیشتر و حتى بچه هاى کوچکى را زنده از زیر آوار درآورده اند. در حالى که طبق موازین عادى نه هواى کافى براى زنده ماندن داشته اند و نه غذا. به تعبیر دیگر، رزق دوگونه است: رزق حتمى و رزق غیر حتمى. یا رزق مقسوم و رزق غیر مقسوم؛ رزق حتمى روزىاى است که انسان بخواهد یا نخواهد به او مى رسد. جنین که در شکم مادر زنده است خداوند رزق حتمى به او مى دهد چه بخواهد و چه نخواهد و حتى اگر قادر به تلاش باشد تلاش او هیچ گونه تأثیرى ندارد. اما روزى غیر حتمى چیزى است که انسان باید براى به دست آوردن آن به کوشش برخیزد. اگر تلاش کند به آن مىرسد و اگر تنبلى کند به آن نخواهد رسد، ازاینرو در روایتى مى خوانیم: کسى که در خانه اش بنشیند و کار نکند و بگوید : خدا روزى رسان است، دعایش مستجاب نمى شود و به او گفته مى شود: «أَلَمْ آمُرْکَ بِالطَّلَب؟؛ آیا من به تو دستور ندادم برخیزى و براى به دست آوردن روزى تلاش کنى؟» شعرا نیز هر دو قسم روزى را در اشعار خود آوردهاند؛ درمورد قسم اوّل، شاعرى مىگوید : از مرگ میندیش و غم رزق مخور کین هر دو به وقت خویش ناچار رسد درموردقسم دوم روزى که نیازبه تلاش وکوشش داردصائب تبریزى مى گوید : چون شیر مادر است مهیا اگرچه رزق این جهد و کوشش تو به جاى مکیدن است نکته رزق و روزى افراد در آیات قرآن و روایات اسلامى بر این معنا تأکید شده است که خدا براى هر موجودى رزق و روزى اى معین کرده که به او مى رسد؛ در آیه ۶ سوره «هود» مى خوانیم: «(وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِى الاَْرْضِ إِلاَّ عَلَى اللهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِى کِتَابٍ مُّبِینٍ)؛ هیچ جنبندهاى در زمین نیست مگر اینکه روزى او بر خداست! او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را مىداند». در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام صلی الله علیه وآله مى خوانیم: «یا أَبَا ذَرٍّ لَوْ أَنَّ ابْنَ آدَمَ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ کَمَا یفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ لاََدْرَکَهُ رِزْقُهُ کَمَا یدْرِکُهُ الْمَوْت؛ اى ابوذر اگر انسان از رزق و روزى اش بگریزد همانگونه که از مرگ گریزان است روزى به سراغش مى آید همانگونه که (روزى) مرگ به سراغ او خواهد آمد». امثال این روایت در منابع روایى فراوان است. هدف از این تعبیرات و آنکه دستور داده شده انسان باید براى به دست آوردن روزى کوشش کند، این است که از حرص زدن بپرهیزد و به زندگى معقولى قانع باشد تا آلوده حرام نگردد و میدان را براى دیگران نیز باز بگذارد، ازاینرو در حکمت ۳۷۹ امیرمومنان على بن ابى طالب علیه السلام روزى را به دوگونه تقسیم مىکند: یک گونه آن روزى که در طلب انسان است و یک گونه روزى اى که انسان آن را طلب مى کند حتى اگر به سراغش نرود روزى به سراغ او مى آید. سپس مى افزاید: بنابراین فکر فردا را بر فکر امروزت تحمیل نکن. (و زیاد براى به دست آوردن روزى بیشتر تلاش آمیخته با حرص نداشته باش). امام صادق علیه السلام نیز مى فرماید: «لِیکُنْ طَلَبُکَ الْمَعِیشَةَ فَوْقَ کَسْبِ الْمُضَیعِ دُونَ طَلَبِ الْحَرِیصِ؛ باید تلاش تو براى به دست آوردن روزى فراتر از افرادى باشد که سستى مى کنند و ضایع مى سازند و کمتر از کسانى باشد که حرص مى زنند وآز و طمع بر آنها غالب است».
منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
