وقال علیه السلام:أَیُّهَا النَّاسُ، لِیَرَکُمُ اللّهُ مِنَ النِّعْمَةِ وَجِلِینَ، کَمَا یَرَاکُمْ مِنَ النِّقْمَةِ فَرِقِینَ! إِنَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اسْتِدْرَاجاً فَقَدْ أَمِنَ مَخُوفاً، وَمَنْ ضُیِّقَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اخْتِبَاراً فَقَدْ ضَیَّعَ مَأْمُولاً.
امام علیه السلام فرمود : اى مردم! باید خداوند، شما را به هنگام نعمت ترسان ببیند همانگونه که از بلا ونقمت ترسان مى بیند؛ زیرا کسى که خدا به او نعمت گسترده اى بخشیده و آن را (احتمالا) استدراج (مقدمه مجازات تدریجى) نشمرد از امر خوفناکى خود را ایمن دانسته و(به عکس)کسى که خدابراوتنگ گیرد(ونعمتهایى راازاوسلب کند)وآن را آزمایش (و مقدمه ترفیع مقام) نداند پاداش امیدبخشى را از دست داده است.
شرح و تفسیر
بلا در لباس نعمت و نعمت در شکل بلا امیرمومنان على علیه السلام در این کلام شریف به دو نکته مهم اشاره کرده نخست مى فرماید: «اى مردم! باید خداوند، شما را به هنگام نعمت ترسان ببیند همانگونه که از بلا و نقمت ترسان مى بیند؛ زیرا کسى که خدا به او نعمت گستردهاى بخشیده و آن را (احتمالا) استدراج (مقدمه مجازات تدریجى) نشمرد از امر خوفناکى خود را ایمن دانسته است»؛ (أَیُّهَا النَّاسُ، لِیَرَکُمُ اللّهُ مِنَ النِّعْمَةِ وَجِلِینَ، کَمَا یَرَاکُمْ مِنَ النِّقْمَةِ فَرِقِینَ! إِنَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اسْتِدْرَاجاً فَقَدْ أَمِنَ مَخُوفاً). منظور از نعمت هاى استدراجى که در قرآن به آن اشاره شده : این است که خدا افرادى که طغیان را به مرحله شدید رسانده اند نخست مشمول نعمتهاى خودش قرار مى دهد و هنگامى که غرق نعمت شدند ناگهان نعمت را از آنها مى گیرد و به سختى آنها را مجازات مى کند که این مجازات بعد از نعمت، بسیار دردناک است. همچون کسى که از درختى بالا مى رود هرچه بالاتر رود به هنگام سقوط براثر طوفان یا لغزشى، به زمین خوردن او دردناکتر است و به گفته شاعر : لا جرم هرکس که بالاتر نشست استخوانش سخت ترخواهدشکست این معنا در بعضى دیگر از آیات قرآن نیز بدون ذکر واژه استدراج به وضوح آمده است آنجا که مىفرماید: «(فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَىْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُّبْلِسُونَ)؛ (آرى،) هنگامى که (اندرزها سودى نبخشید، و) آنچه را به آنها یادآورى شده بود فراموش کردند، درهاى همه چیز (از نعمتها) را به روى آنها گشودیم؛ تا (کاملا)ً خوشحال شدند (و دل به آن بستند)؛ ناگهان آنها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم)؛ در این هنگام، همگى مأیوس شدند؛ (و درهاى امید به روى آنها بسته شد)». امیر مومنان علیه السلام در این کلام پرمعنا به صاحبان نعمت هشدار مىدهد که مراقب باشید مبادا این نعمتها مقدمه نقمت شدیدى باشد. احتیاط را از دست ندهید، به اعمال خود مغرور نشوید و دائمآ از درگاه خدا عذر تقصیر بخواهید. در «لِیرَکُم»، «لِیرَ» فعل امر (مفرد مذکر غائب) و «کُم» مفعول آن است؛ ولى در نسخه تحف العقول «فَلْیَراکُمْ» آمده که به صورت جمله خبریه است به معناى انشا و امر، و لام آن براى تأکید است نه لام امر. «وجلین» جمع «وَجِل» به معناى ترسان است. «فَرِقین» جمع «فَرِق» نیز به معناى ترسان است و اختلاف تعبیر با وحدت معنا از شئون بلاغت است. در جمله دوم این کلام حکیمانه به نقطه مقابل این مطلب اشاره شده مى فرماید: «(به عکس) کسى که خداوند بر او تنگ گیرد (و نعمتهایى را از او سلب کند) و آن را آزمایش (و مقدمه ترفیع مقام) نداند پاداش امیدبخشى را از دست داده است»؛ (وَمَنْ ضُیِّقَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اخْتِبَاراً فَقَدْ ضَیَّعَ مَأْمُولاً). این سخن درواقع تسلى و دلدارى به گرفتاران در مصائب است که زبان به ناشکرى نگشایند و بى تابى و جزع نکنند. چه بسا مصیبت و مشکلى که رخ داده آزمونى باشد براى ترفیع مقام، بنابراین صبر و شکیبایى پیشه کنند و از خداى رحمان و رحیم پاداش صبر خود را بخواهند. به تعبیر دیگر، این کلام شریف مسئله تعادل خوف و رجاء را به شکل زیبایى ترسیم مى کند. به صاحبان نعمت توصیه مى کند بیم از عذاب الهى را در همان نعمتى که دارید فراموش نکنید و به گرفتاران در مصیبت سفارش مى کند که رجاء و امید را به رحمت الهى از دست ندهید. این همان چیزى است که در آیات قرآنى و روایات متعدد بر آن تأکید شده است. همانگونه که در ذیل گفتار ۳۱۹ ذکر کردیم در حدیثى از امام صادق علیه السلام مىخوانیم که خداوند به موسى علیه السلام خطاب کرد و فرمود: «اى موسى! هنگامى که دیدى فقر به سوى تو مى آید بگو آفرین بر شعار صالحان و هنگامى که ببینى غنى و ثروت به سوى تو مى آید بگو (مبادا) گناهى باشد که مجازاتش به سرعت دامنگیر شده است»؛ (یا مُوسَى إِذَا رَأَیتَ الْفَقْرَ مُقْبِلاً فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَإِذَا رَأَیتَ الْغِنَى مُقْبِلاً فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ). واژه «مأمول» به معناى شىء مطلوب و مورد توجه است. این نکته نیز شایان توجه است که ابن شعبه حرانى جملهاى در آغاز این کلام حکیمانه آورده است که مرحوم سیّد رضى آن را جدا ساخته و در حکمت ۲۴۴ گذشت و آن جمله این است «(یا أیُّهَا النّاسُ) إِنَّ لِلَّهِ فِى کُلِّ نِعْمَةٍ حَقّاً فَمَنْ أَدَّاهُ زَادَهُ مِنْهَا وَمَنْ قَصَّرَ فِیهِ خَاطَرَ بِزَوَالِ نِعْمَتِهِ».
منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
