حکمت ۲۶۹ نهج البلاغه ؛‌ روش برخورد با دنیا (اخلاقى، اعتقادى)

النَّاسُ فِی الدُّنْیَا عَامِلاَنِ: عَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِلدُّنْیَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْیَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ، یَخْشَى عَلَى مَنْ یَخْلُفُهُ الْفَقْرَ وَیَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ فَیُفْنی عُمُرَهُ فِی مَنْفَعَةِ غَیْرِهِ، وَعَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِی لَهُ مِنَ الدُّنْیَا بِغَیْرِ عَمَل، فَأَحْرَزَ الْحَظَّیْنِ مَعاً، وَمَلَکَ الدَّارَیْنِ جَمِیعاً، فَأَصْبَحَ وَجِیهاً عِنْدَ اللّهِ، لاَ یَسْأَلُ اللّهَ حَاجَةً فَیَمْنَعُهُ.

امام علیه السلام فرمود : مردم در دنیا دو گروهند: گروهى تنها براى دنیا تلاش مى کنند و دنیایشان آنان را از آخرتشان بازداشته است. نسبت به بازماندگان خود از فقر وحشت دارند ولى از فقر خویش (براى جهان دیگر) خود را در امان مى دانند، از این رو عمر خود را در منافع دیگران فانى مى سازند (و دست خالى به آخرت مى روند). گروه دیگر براى آنچه بعد از دنیاست تلاش مى کنند؛ سهم آنان بدون نیاز به کار و کوشش فراوان از دنیا به آنها مى رسد.چنین کسانى هر دو سود را برده اند وهر دوسرا را باهم مالک شده اند. آنها در درگاه خدا آبرومندند و هرچه بخواهند خداوند از آنها دریغ نمى دارد.

حکمت ۲۶۸ نهج البلاغه ؛ اعتدال در دوستى ها و دشمنى ها(اخلاقى،اجتماعى، سیاسى)

أَحْبِبْ حَبِیبَکَ هَوْناً مَا، عَسَى أَنْ یَکُونَ بَغِیضَکَ یَوْماً مَا، وَأَبْغِضْ بَغِیضَکَ هَوْناً مَا، عَسَى أَنْ یَکُونَ حَبِیبَکَ یَوْماً ما.

امام علیه السلام فرمود : دوست خود را در حد اعتدال دوست بدار، چراکه ممکن است روزى دشمنت شود وبا دشمنت نیز در حد اعتدال دشمنى کن، زیرا ممکن است روزى دوست تو شود.

حکمت ۲۶۴ نهج البلاغه ؛ نیکى به بازماندگان دیگران(اخلاقى، اجتماعى)

أَحْسِنُوا فی عَقِبِ غَیْرِکُمْ تُحْفَظُوا فِی عَقِبِکُم.

امام علیه السلام فرمود : با بازماندگان دیگران خوشرفتارى کنید تا با بازماندگان شما همین گونه رفتار کنند.

حکمت ۲۵۹ نهج البلاغه ؛ شناخت جایگاه وفادارى (اخلاقى،اجتماعى، سیاسى)

أَلْوَفَا لاَِهْلِ الْغَدْرِ غَدْرٌ عِنْدَ اللّهِ، وَالْغَدْرُ بِأَهْلِ الْغَدْرِ وَفَاءٌ عِنْدَاللّهِ.

امام علیه السلام فرمود : وفادارى در برابر پیمان‌شکنان، پیمان‌شکنى در پیشگاه خداست وپیمان‌شکنى با آنان، وفادارى نزد خداوند است.

حکمت ۲۵۸ نهج البلاغه ؛ صدقه و توانگرى (اخلاقى، اقتصادى)

إذَا أَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا اللّهَ بِالصَّدَقَةِ.

امام علیه السلام فرمود : هر زمان فقیر شدید، با خداوند از طریق صدقه دادن (در راه او)تجارت (پرسود) کنید.

حکمت ۲۵۷ نهج البلاغه ؛ راه شاد کردن دیگران (اخلاق خانواده)(اخلاقى، اجتماعى)

لِکُمَیْلِ بْنِ زِیادِ النَّخَعی : یَا کُمَیْلُ، مُرْ أَهْلَکَ أَنْ یَرُوحُوا فِی کَسْبِ الْمَکَارِمِ، وَیُدْلِجُوا فِی حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ. فَوَ الَّذِی وَسِعَ سَمْعُهُ الاَْصْوَاتَ، مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلاَّ وَخَلَقَ آللّهُ لَهُ مِنْ ذلِکَ السُّرُورِ لُطْفاً. فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرَى إِلَیْهَا کَالْمَاءِ فِی انْحِدَارِهِ حَتَّى یَطْرُدَهَا عَنْهُ کَمَا تُطْرَدُ غَرِیبَةُ الاِْبِلِ.

امام علیه السلام به کمیل بن زیاد نخعى فرمود : اى کمیل! خانواده‌ات را دستور ده که روزها در کسب فضایل و مکارم بکوشند وشامگاهان در انجام حوائج مردمى که در خوابند تلاش کنند. سوگند به کسى که تمام صداها را مى‌شنود، هرکس سرور و خوشحالى در قلبى ایجاد کند خدا از آن سرور برایش لطفى مى‌آفریند که هرگاه مصیبتى بر او وارد شود این لطف همچون آب (در یک سطح شیب‌دار، به سرعت) به سوى او سرازیر شود تا آن مصیبت را از وى (بشوید و) دور سازد، همان‌گونه که شتر بیگانه از گله (یا از چراگاه خصوصى) رانده مى‌شود.

حکمت ۲۵۶ نهج البلاغه ؛ حسادت و بیمارى(اخلاقى، بهداشتى)

صِحَّةُ الْجَسَدِ، مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ.

امام علیه السلام فرمود : تندرستى، از کمى حسادت است.

حکمت ۲۵۵ نهج البلاغه ؛ تندخویى و جنون (اخلاقى، اجتماعى)

الحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ، لاَِنَّ صَاحِبَهَا یَنْدَمُ،فَإِنْ لَمْ یَنْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْکَمٌ.

امام علیه السلام فرمود : طغیان غضب، نوعى جنون و دیوانگى است، چراکه صاحبش بعدآ پشیمان مى‌شود و اگر پشیمان نشود دلیل بر آن است که جنونش مستحکم است.

حکمت ۲۵۱ نهج البلاغه ؛ تلخى ها و شیرینى هاى دنیا و آخرت (اخلاقى، اعتقادى)

مَرَارَةُ آلدُّنْیَا حَلاَوَةُ آلاْخِرَةِ، وَحَلاَوَةُ آلدُّنْیَا مَرَارَةُ آلاْخِرَةِ.

امام علیه السلام فرمود : تلخى دنیا شیرینى آخرت است و شیرینى دنیا تلخى آخرت.

حکمت ۲۴۹ نهج البلاغه ؛ بهترین عمل ها(اخلاقى، تربیتى)

أَفْضَلُ آلاَْعْمَالِ مَا أَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ.

امام علیه السلام فرمود : برترین اعمال آن است که خود را (به زحمت) بر آن وادار کنى.

حکمت ۲۴۸ نهج البلاغه ؛ تقویت خوش بینى ها (اخلاقى، اجتماعى)

مَنْ ظَنَّ بِکَ خَیْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ.

امام علیه السلام فرمود : کسى که به تو گمان خوبى دارد گمانش را (با عمل) تصدیق کن.

حکمت ۲۴۵ نهج الابلاغه ؛ کاستى قدرت و کنترل شهوت (اخلاقى، علمى)

إِذَا کَثُرَتِ آلْمَقْدِرَةُ قَلَّتِ الشَّهْوَةُ.

امام علیه السلام فرمود : هنگامى که قدرت بر چیزى فزونى یابد علاقه به آن کم مى‌شود.

حکمت ۲۴۲ نهج البلاغه ؛ ارزش ترس از خداوند (اخلاقى، اعتقادى)

اِتَّقِ آللّهَ بَعْضَ التُّقَى وَإِنْ قَلَّ، وَاجْعَلْ بَیْنَکَ وَبَیْنَ آللّهِ سِتْراً وَإِنْ رَقَّ.

امام علیه السلام فرمود : تقوا و پرهیزکارى پیشه کن هرچند کم باشد و میان خود و خدا پرده‌اى قرار ده هرچند نازک باشد.

حکمت ۲۴۰ نهج البلاغه ؛ غصب و ویرانى(اخلاقى، سیاسى)

الْحَجَرُ الْغَصِیبُ فِی الدَّارِ رَهْنٌ عَلَى خَرَابِهَا. (قالَ الرَّضِیُ وَیُروى هذَا الْکَلامُ عَنِ النَّبِی(صلى الله علیه وآله)وَلا عَجَبَ أَنْ یَشْتَبِهَ الْکَلامانِ لاَِنَّ مُسْتَقاهُما مِنْ قَلیب وَمَفْرَغَهُما مِنْ ذَنُوب).

امام(علیه السلام) فرمود: سنگ غصبى در بناى خانه گروگان ویرانى آن است. مرحوم سید رضى مى گوید: «این سخن از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز نقل شده است و جاى تعجب نیست که هر دو کلام مانند هم باشند، زیرا هر دو از یک محل سرچشمه گرفته و ریزش هر دو از یک دلو بوده است»

حکمت ۲۳۹ نهج البلاغه ؛ زشتى سْستى و سخن چینى(اخلاقى، اجتماعى)

مَنْ أَطَاعَ التَّوَانِیَ ضَیَّعَ الْحُقُوقَ، وَمَنْ أَطَاعَ الْوَاشِیَ ضَیَّعَ الصَّدِیقَ.

امام(علیه السلام) فرمود: آن کس که از سستى اطاعت کند حقوق افراد را ضایع مى سازد و کسى که از سخن چین پیروى کند دوستان خود را از دست خواهد داد.

حکمت ۲۳۸ نهج البلاغه ؛ مشکلات تشکیل خانواده(اخلاقى، اجتماعى)

الْمَرْأَةُ شَرٌّ کُلُّهَا، وَشَرُّ مَا فِیهَا أَنَّهُ لاَ بُدَّ مِنْهَا!الْمَرْأَةُ شَرٌّ کُلُّهَا، وَشَرُّ مَا فِیهَا أَنَّهُ لاَ بُدَّ مِنْهَا!

امام(علیه السلام) فرمود: تمامى وجود زن (زنان تربیت نایافته) شرّ است و بدترین چیزى که در اوست این که از وجودش چاره اى نیست.

حکمت ۲۳۶ نهج البلاغه ؛ زشتى دنیاى حرام(اخلاقى، اعتقادى)

وَاللَّهِ لَدُنْیَاکُمْ هَذِهِ أَهْوَنُ فِی عَیْنِی مِنْ عِرَاقِ خِنْزِیر فِی یَدِ مَجْذُوم.

امام(علیه السلام) فرمود: به خدا سوگند این دنیاى شما در نظر من از استخوان خنزیرى که در دست شخص جذامى باشد پست تر است!

---

شرح و تفسیر

پستى دنیا در نظر امام(علیه السلام) امام(علیه السلام) در این کلام حکیمانه شدت تنفر خود را از زرق و برق دنیا بیان کرده مى فرماید: «به خدا سوگند این دنیاى شما در نظر من از استخوان خنزیرى که در دست شخص جذامى باشد پست تر است»; (وَ اللَّهِ لَدُنْیَاکُمْ هَذِهِ أَهْوَنُ فِی عَیْنِی مِنْ عِرَاقِ خِنْزِیر فِی یَدِ مَجْذُوم). «عِراق» با کسره و ضمه عین، جمع «عَرق» (بر وزن فرق) به معناى استخوانى است که گوشت آن را کنده باشند. امام(علیه السلام) با این تشبیه که بیان فرموده رساترین تعبیر را در مورد تنفرش از زرق و برق دنیا ذکر کرده است. استخوان بى گوشت ارزشى ندارد به ویژه اگر استخوان حیوان نجس العین مانند خنزیر باشد و مخصوصاً اگر در دست انسان بیمار مبتلا به جذام باشد که همه از وى فرار مى کنند! سوگندى که در آغاز این سخن آمده و تعبیر به «دنیاکم» (دنیاى شما) مطلب را روشن تر مى سازد. ابن ابى الحدید در شرح این کلام مى گوید: به جانم سوگند که حضرت در این گفتارش صادق و همیشه صدق و راستى پیشه وى بود و کسى که در سیره و روش زندگى او در آن زمان که در مقام ولایت ظاهرى بود و آن زمان که در کنار، قرار داشت بنگرد صحت این کلام را درمى یابد (چرا که او در هر دو حالت در نهایت بى اعتنایى به دنیا بود). امام(علیه السلام) در طول کلماتى که از نهج البلاغه از آن حضرت نقل شده بى اعتنایى خود را به مقامات دنیوى و مواهب آن با تعبیرات مختلفى بیان کرده که هر کدام از دیگرى گویاتر و فصیح تر است. در خطبه «شقشقیه» چنین بیان فرمود: «وَلاََلْفَیْتُمْ دُنْیاکُمْ هذِهِ أَزْهَدَ عِنْدی مِنْ عَفْطَةِ عَنْز» (اگر براى احقاق حقوق مظلومان نبود مهار ناقه خلافت را بر پشتش مى افکندم و رهایش مى ساختم و در آن هنگام) در مى یافتید که ارزش این دنیاى شما در نظر من از آب بینى بز کمتر است. در خطبه ۲۲۴ آمده است که مى فرماید: «وَإنَّ دُنْیاکُمْ عِنْدی لاَهْوَنُ مِنْ وَرَقَة فی فَمِ جَرادَة تَقْضَمُها; این دنیاى (پر زرق و برق) شما در نظر من از برگ جویده اى که در دهان ملخى باشد خوارتر و بى ارزش تر است. در مقدمه خطبه ۳۳ خواندیم که ابن عباس مى گوید: در منطقه «ذى قار» خدمت امام(علیه السلام)رسیدم در حالى که پارگى کفش خود را مى دوخت، حضرت رو به من کرد و گفت: قیمت این کفش چقدر است؟ من عرض کردم: قیمتى ندارد. فرمود: «وَاللهِ لَهِىَ أحَبُّ اِلَىَّ مِنْ إمْرَتِکُمْ إلاّ أنْ أُقیمَ حَقّاً أوْ أدْفَعْ باطِلاً; به خدا قسم این کفش بى ارزش در نظر من محبوب تر از فرمانروایى بر شماست مگر این که با این حکومت حقى را به پا دارم یا باطلى را دفع کنم». تعبیرات دیگرى از این قبیل هست که همه حاکى از بى اعتنایى و عدم وابستگى آن امام بزرگوار به مواهب مادى دنیاست. مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار حدیث بسیار مشروحى درباره فضایل امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل کرده که در پایان آن به حوادث ایام شهادت آن حضرت اشاره شده است; وى نقل مى کند: «یک روز پیش از آنکه امام(علیه السلام) به شهادت برسد مردم به عیادت آن حضرت آمدند و این در حالتى بود که حقوق آنها را از بیت المال پرداخته بود و چیزى از دنیاى آنها را براى خود انتخاب نکرده بود «وَلَمْ یَتَناوَلُ مِنْ بَیْتِ مالِ الْمُسْلِمینَ ما یُساوی عِقالاً وَلَمْ یَأْکُلْ مِنْ مالِ نَفْسِهِ إلاّ قَدْرَ الْبُلْغَةِ; و در حالى بود که از بیت المال مسلمانان حتى به اندازه یک عقال (پایبند) شتر براى خود بر نداشته بود و از اموالى که خودش (با زحمت فراوان) فراهم مى ساخت تنها به اندازه ضرورت استفاده مى کرد». و همه حاضران گواهى دادند که دورترین مردم از آن حضرت همچون نزدیک ترین مردم به آن حضرت بود (و هیچ گونه تفاوتى در میان نزدیکان و افراد دور یا بیگانه نمى گذاشت)». این نشان مى دهد که اگر امیرمؤمنان سخنى درباره دنیا مى گوید عملش نیز کاملاً با آن هماهنگ است.

---

منبع : پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

حکمت ۲۳۵ نهج البلاغه ؛ نشانه خردمندى (اخلاقى)

وَقِیلَ لَهُ صِفْ لَنَا الْعَاقِلَ هُوَ الَّذِی یَضَعُ الشَّیْءَ مَوَاضِعَهُ، فَقِیلَ: فَصِفْ لَنَا الْجَاهِلَ فَقَالَ: قَدْ فَعَلْتُ. (قالَ الرَّضِىُ یَعْنی أنَّ الْجاهِلَ هُوَ الَّذی لا یَضَعُ الشَّىْءَ مَواضِعَهُ فَکانَ تَرْکُ صِفَتِهِ صَفَةٌ لَهُ إذْ کانَ بِخَلافِ وَصْفِ الْعاقِلِ).

امام(علیه السلام) فرمود: عاقل کسى است که هر چیز را در جاى خود قرار مى دهد. گفته شد: جاهل را توصیف بفرما. فرمود: توصیف کردم. مرحوم سید رضى مى گوید: «منظور امام(علیه السلام) این است که جاهل کسى است که هرچیزى را در جاى خود قرار نمى دهد، بنابراین ترک وصف جاهل خود صفت او محسوب مى شود، زیرا بر خلاف وصف عاقل است»;

حکمت ۲۳۴ نهج البلاغه ؛ تفاوت اخلاقى مردان و زنان (اخلاقى، علمى)

خِیَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ: الزَّهْوُ، وَالْجُبْنُ، وَالْبُخْلُ؛ فَإِذَا کَانَتِ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِهَا، وَإِذَا کَانَتْ بَخِیلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَمَالَ بَعْلِهَا، وَإِذَا کَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ یَعْرِضُ لَهَا.

امام علیه السلام فرمود : خصلت‌هاى نیک زنان، خصلت‌هاى بد مردان است (این خصلت‌ها عبارتند از:) تکبر و ترس و بخل (زیرا) هنگامى که زن متکبر باشد بیگانه را به خود راه نمى‌دهد و اگر بخیل باشد مال خود و همسرش را حفظ مى‌کند و اگر ترسو باشد از هر چیزى که ممکن است به آبرو و عفت او صدمه بزند مى‌ترسد (و از آن فاصله مى‌گیرد).

حکمت ۲۳۳ نهج البلاغه ؛ پرهیز از آغاز گرى در مبارزه(اخلاقى،اجتماعى، سیاسى)

لاِبْنِهِ الْحَسَنِ(علیه السلام): لاَ تَدْعُوَنَّ إِلَى مُبَارَزَة، وَإِنْ دُعِیتَ إِلَیْهَا فَأَجِبْ، فَإِنَّ الدَّاعِیَ إِلَیْهَا بَاغ، وَالْبَاغِیَ مَصْرُوعٌ.

امام(علیه السلام) به فرزندش امام حسن(علیه السلام) فرمود: هرگز کسى را به مبارزه دعوت مکن (و آغازگر جنگ مباش) ولى اگر کسى تو را به مبارزه فراخواند اجابت کن (و سستى در جهاد با دشمن مکن) زیرا دعوت کننده به مبارزه ستمکار و ستمکار در هر حال مغلوب است.